Kerk van Vlagtwedde. Rijksmonument nr. 37466. Foto: Gouwenaar, Rijksdienst voor Cultureel erfgoed, 29 augustus 2008. Licentie: Publieke Domein.

Beknopte geschiedenis

De thans Hervormde kerk staat aan de Kerkstraat, nr. 1 9541 CD te Vlagtwedde. Het kerkgebouw dateert uit de 13e eeuw, maar het middeleeuwse karakter gaat helaas verborgen achter de muren, die in de 20e eeuw zijn witgepleisterd. In de eerste helft van de 16e eeuw is de kerk uitgebreid met het huidige koorgedeelte. In 1837 zijn de binnenmuren bepleisterd. De kerktoren is in 1856 tegen de kerk aan gebouwd ter vervanging van een vrijstaande klokkenstoel [2]. Volgens andere beschrijvers van religieus erfgoed in Groningen zou het hier echter om de vervanging van een grotere vrijstaande klokkentoren gaan. Bij herstelwerkzaamheden in 1933 zijn ook de buitenmuren bepleisterd. De kerk ondergaat in 1975-1976 een restauratie [3].
De preekstoel dateert uit de 17e eeuw [2]. Het kerkorgel is in 1901 gebouwd door de Leeuwarder orgelbouwersfirma Bakker & Timmenga. Het is in 1981 gerestaureerd. De luidklok in de toren dateert van na de Tweede Wereldoorlog, de oorspronkelijke klok is geroofd door de Duitse bezetters [4].
De Hervormde kerk is niet de enige kerk van Vlagtwedde. De Gereformeerde kerk uit 1920 heeft zelf geen monumentenstatus, maar het 18e-eeuwse orgel, dat vanaf 1904 in de Gereformeerde kerk te Emmen heeft gestaan en in 1935 naar Vlagtwedde is verhuisd, is wel een rijksmonument. Ook heeft Vlagtwedde nog een Vrijzinnig Hervormde Kerk gekend in de voormalige landbouwschool dat sinds 2003 in gebruik is als Cultureel Centrum. Een derde kerk is in het bezit van de Protestantse Gemeente Vlagtwedde en staat aan de Vledderkamp 58. Deze is gesticht op 24 mei 1914. De Hervormde kerk is een rijksmonument (nr. 37466).

Geschiedenis van de vijf parochiekerken in Westerwolde

De schaarse bevolking van Westerwolde is in de middeleeuwen vooral geconcentreerd in esdorpen op zandruggen. Deze zandruggen steken indertijd als eilanden boven het veen uit. De esdorpen zijn: Onstwedde, Vlagtwedde, Wedde, Sellingen en Vriescheloo. De dorpen vormen ook de eerste kerkdorpen in deze streek.

Westerwolde heeft in het begin van onze jaartelling erg geïsoleerd gelegen en schijnt vrijwel onbevolkt te zijn geweest. Het is in die tijd aan drie zijden omringd door ontoegankelijk hoogveen. Pas in de 7e en 8e eeuw komen er vanuit het Emsland weer kolonisten om zich te vestigen op de zandruggen.

Bij Höxter (Dld.) aan de Weser heeft de aan Sint Vitus geweide abdij Corvey gelegen. Aan deze abdij zijn in 834 omvangrijke bezittingen geschonken door koning Lodewijk de Vrome. In de goederenlijst van Corvey komt in 1150 voor het eerst de naam Vlagtwedde voor. Mede hierdoor heeft Westerwolde tot een deel van Reiderland behoord, tot 1559 onder het kerkelijke gezag van de bisschop van Osnabrück. Het bezit van Corvey wordt aanzienlijk vermeerderd nadat Lodewijk de Duitser, zoon van Lodewijk de Vrome, het collatierecht schenkt voor de vijf kerspels. De kerspelen zijn verplicht vis en lakens af te leveren in de kloosteruithoven te Lathen en Meppen in Duitsland. Collatierecht is het recht om een geestelijke(pastoor) te benoemen. Dankzij het bezit van dit recht raken Westerwolde en het aangrenzende Emsland ook onder het geestelijke gezag van de bisschop van Osnabrück.

Aanvankelijk zijn de bewoners van Westerwolde aangewezen op de kerk van Aschendorf. Pas in de 13e eeuw worden de parochiekerken gesticht. In een bericht van omstreeks 1300 is er sprake van al vijf kerken van Westerwolde, namelijk in Onstwedde, Vlagtwedde, Wedde, Vriescheloo en Sellingen

De vijf gekozen consuls sluiten namens de kerspellieden van deze vijf kerken in 1316 een verdrag met de bisschop van Münster. Men betaalt hoendergeld als belasting in ruil voor bescherming tegen overvallers van buiten het gebied. Hoendergeld is één hoen per schoorsteen, te betalen aan de bisschop.

Zo valt Westerwolde dus onder het kerkelijke gezag van de bisschop van Osnabrück en onder wereldlijk gezag van de bisschop van Münster. Dit komt omdat het bisdom van Münster in die tijd een zogenaamde Prinsenbisdom is en alleen een Prinsenbisdom mag het wereldlijke gezag voeren.

Echter, in de rumoerige tijd van de Schieringers en de Vetkopers blijkt de bisschop niet in staat om aan zijn verplichtingen te voldoen.

En juist in deze tijd krijgen de Addinga’s vaste grond onder de voeten in Westerwolde. Ze zijn uitgeweken uit het door zeewater verzwolgen Reiderland en krijgen in 1370 van het klooster van Corvey toestemming om op kloostergrond bij Wedde een burcht te bouwen. Ze krijgen daarbij niet alleen de uitgestrekte kloostergoederen, maar ook het collatierecht in ‘leen’. Dit betekent dat de Addinga’s het recht hebben een geestelijke (pastoor) te benoemen alsof deze door de bisschop is benoemd. In 1400 wordt hen door de bisschop van Münster ook nog het wereldlijke gezag over Westerwolde toegekend.

De bevolking wordt getiranniseerd en de pastoors, onder wie Gherd van Vlagtwedde, gaan in 1392 protesteren. Echter zonder veel resultaat. De onderdrukking is tientallen jaren doorgegaan en pas na 1500 brokkelt de macht van de Addinga’s af [4].

De Reformatie

De reformatie doet betrekkelijk vroeg zijn intrede in Westerwolde. Dit vanwege de contacten met het Emsland waar in 1540 de leer van Luther al grote invloed heeft. Als in 1594 bij het ‘Tractaat van Reductie’ [5] de kerspelen worden overgedragen aan de Nederduitse Gereformeerde Kerk, gaan zes van de zeven pastoors van Westerwolde, waaronder Henricus Beerman van Vlagtwedde, over tot de Hervorming, en bovendien ook de prior van het klooster in Ter Apel.

Onder leiding van Willem Lodewijk wordt begonnen aan de opbouw van de Gereformeerde kerk. Willem Lodewijk wordt door de Generaliteit aangesteld tot Gouverneur van het Generaliteitsland Westerwolde. De Generaliteitslanden vallen onder rechtstreeks gezag van de Staten Generaal in Den Haag [4].

Het collatierecht

Het eerder genoemde collatierecht komt in de 16e eeuw in handen van plaatselijke eigenerfden. Dit zijn stemgerechtigden in Vlagtwedde die een ‘mollenwaar’ weidegrond, genoeg voor 32 runderen en 8 paarden, en 10 mudden (2½ ha) akkerland bezitten. In de 17e eeuw zijn 90% van de eigenerfden stemgerechtigd, dus lidmaat, van de Hervormde kerk. Een uitzonderlijk hoog percentage [4].

Kerkelijke reglementen

Als in 1619 de stad Groningen de bestuursrechten over Westerwolde koopt, krijgt de stad ook grote invloed op de kerkelijke zaken. De stad stelt de kerkelijke reglementen op en schrijft ze voor. Dit houdt o.a. in dat de predikantskeuze van de stemgerechtigden voortaan moet worden bekrachtigd door de classis én door de stad. Doordat er in Westerwolde te weinig predikantsplaatsen zijn om een eigen classis te vormen wordt ze samengevoegd met het Oldambt. Deze classis Westerwolde-Oldambt wordt hierdoor, met inbegrip van Leerort en Dielerschans de grootste classis van het gewest Stad en Lande met 34 predikantsplaatsen [4].

Gedenkplaat aan het orgel: Dit orgel is gerestaureerd dec. 1980-april 1981 met het legaat van mevr. Jantje van Hateren, 3-11-1904 / 1-7-1978. Predikant: ds. C. Bolijn. Bron: Hervormde Gemeente Vlagtwedde.

Toren

Tot 1865 beschikt Vlagtwedde over een vrijstaande toren aan de noordzijde van de kerk. De huidige toren is vrij laag en is opgetrokken uit baksteen en een met leisteen beklede tentdak. Dit dak steekt alleen met de punt boven het pannendak van de kerk uit. In de toren zijn rondboog ramen en galmgaten aangebracht [4].

Luidklok

In 1704 is er het nodige te doen geweest over de opschriften op de nieuwe luidklok. De kerkvoogden krijgen het aan de stok met de eigenerfden. Het blijkt dat het ‘Stadswapen en de namen van de burgemeesterenen, de raad, alsmede de namen van de kerkvoogden, diaconen en klokkegieter met merckelijke en intolerabele abuyse zijn aangebracht, vergezeld van absurde rijmpjes’. Ondanks dit alles heeft de klok toch tot 1883 naar behoren gefunctioneerd [4].

GDW heeft over het opschrift van de verdwenen klok het volgende genoteerd:

‘In het geschil tussen Wubbe Euwssinck, of Eelsingh, c.s. als kerkvoogden ter ene zijde en Geert Alverinck c.s. ter andere zijde hebben gecommitteerden gezien, dat het stadswapen en de naam van burgemeesteren en raad, alsmede de namen van kerkvoogden, ouderlingen, diatonen en klokgieter met ‘merckclycke en intolerabele abuysen’ waren aangebracht, vergezeld van absurde rijmpjes’ [1].

Foto uit 1893 van de nog ongepleisterde kerk. Dit is een afbeelding van een rijksmonument met nummer 37466. Kerk vanuit het zuid-oosten. Foto: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, augustus 1893. Fotograaf: onbekend. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

Exterieur

Het uiterlijk van de kerk is beeldbepalend door de pleisterlaag die in het laatste decennium van de 19e eeuw is aangebracht. Er bestaan nog twee foto's uit 1893 met daarop een ongepleisterde kerk. Het aanbrengen van deze pleisterlaag is waarschijnlijk noodzaak geweest, waarbij we bijvoorbeeld moeten denken aan vocht. Oorspronkelijk is de uit baksteen opgetrokken kerk korter en recht gesloten geweest met een topgevel. De kerk is gewijd aan de dan en nu nog steeds populaire Sint Martinus, bisschop van Tours.

Foto uit 1893 van de nog ongepleisterde kerk. Dit is een afbeelding van een rijksmonument met nummer 37466. Kerk vanuit het noord-oosten. Foto: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, augustus 1893. Fotograaf: onbekend. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

Omdat de kerk belangrijk is geweest in de rechtspraak van Westerwolde, in de kerk wordt het seendrecht, het kerkelijke recht gesproken, is kerk te klein geworden. In de vroege 16e eeuw wordt dan een nieuw koor aangebouwd met een driezijdige sluiting. Tijdens deze verbouwing is ook het huidige kruisribgewelf aangebracht. Het is niet bekend hoe het plafond er voor die tijd heeft uitgezien.

Het nieuw gebouwde koor wordt voorzien van spitsboogramen. De spitsboogramen in het schip zijn later aangebracht ter vervanging van de kleineren rondboogramen. In het koor is nog een kleine ingang die is afgesloten met een segmentboog.

Aan de noordzijde is in 1958 een achthoekige vergaderruimte aangebouwd dat dienst doet als consistoriekamer [4].

Bron: Hervormde Gemeente Vlagtwedde.

Interieur

De vloer is belegd met rode en gesmoorde plavuizen. Aan weerszijden van het middenpad staan geverfde bankenblokken. Tegen de noordgevel staan drie banken, gericht op de kansel. Deze zijn nog gedeeltelijk authentiek.

Tegen de zuidwand is een eenvoudige eikenhouten preekstoel uit de 17e eeuw geplaatst. Ook het klankbord boven de kansel is sober uitgevoerd.

Op het koor staan eikenhouten Oud-Hollandse knopstoelen. In de kerk hangen drie 2x8 lichts messing bolkronen. De doopbekkenstaander en de Avondmaalstafel zijn modern. De kerk bezit ook nog een oude smeedijzeren staander met messing bekken.

Het gebrandschilderde raam met een voorstelling van de Goede Herder is geplaatst ter gelegenheid van de restauratie in 1933 [4].

Bron: Hervormde Gemeente Vlagtwedde.

Orgel

Het orgel is in 1901 geleverd door Bakker & Timmenga te Leeuwarden. Waarschijnlijk is er voor 1901 geen orgel in de kerk aanwezig geweest. Het orgel is een geschenk van de plaatselijke huisarts P. Rinsema. Hieraan wordt gerefereerd op het gedenkbord aan de orgelbalustrade. Het orgel is in 1981 gerestaureerd door Mense Ruiter uit Zuidwolde. Het orgel heeft 9 stemmen op het manuaal en 1 stem op het pedaal [4].

Nederlands Hervormde Kerk: Interieur, aanzicht orgel (opmerking: Gefotografeerd voor Het Historische Orgel in Nederland 1894-1901, bladzijde 363). Bron: Rijksdienst voor Cultureel erfgoed, P. van Galen, 2008. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie. Op deze foto zijn ook de beide gedenkborden (zie onder) goed zichtbaar.

Gedenkbord aan de orgelbalustrade. Geschenk van den Welh.zeer Gel. Heer Dr. P. Rinsema, Geneesheer alhier van 1839-1890. Ingewijd 1901. Bron: Hervormde Gemeente Vlagtwedde.

Grafzerken

Voor de preekstoel liggen drie grafzerken waarvan de oudste uit 1748 dateert. Deze herinnert aan Theodorus Cloppenborgt, overleden op de leeftijd van 71 jaren en 6 maanden, landrechter van Westerwolde gedurende 36 jaar en 3 weken.

De tweede zerk herinnert aan Hendrik Piccart, eveneens landrechter en overleden in 1805 en aan zijn vrouw Sophia Grootholtman, overleden in maart 1787. Hun zoon, Sophius Coenrad Hendrik is gedoopt op 18 maart 1787.

De derde zerk herinnert aan Geertruida Palmer, geboren in 1798 en overleden in 1826, tien dagen na de geboorte van de vierde van hun kinderen. Geertruida is de echtgenote geweest van DS. jan v d Broek, predikant van 1825 tot 1829.

Er moet ook een vierde zerk aanwezig zijn volgens GDW, zoals onderstaand weergegeven, is dat de oudste zerk in de kerk, namelijk uit 1666 van Jan Wibbens Eelsinghs, een zoon van Wibbo Abels. Waar deze zerk ligt, is mij onbekend. De volledige tekst daarvan is niet meer voldoende leesbaar.

Over deze personen is het volgende bekend:

Wubbe Abels, geboren te Vlagtwedde ± 1585, overleden in 1653, zoon van Abel Geerdts en Geeske Everts. Gehuwd te Vlagtwedde ± 1613 met Jantien Jans Schulten, geboren te Wedde ± 1590, overleden tussen 1672 en 1680, dochter van Johan (Jan) Berents Schulten en Rixte N.N. Hun kinderen:

1. Engel Wubbes Abels, geboren ± 1615, overleden voor 29 dec 1664 (betaald voor begrafenis) en gehuwd in 1638. Gebeurtenis (gezin): huwelijkscontract opgemaakt te Blijham 19 mei 1638 (Hc Blijham 19-5-1638 Engel Wubbens, zoon van Wubbe Abels x Janne en Wubke Sijbkens, dochter van Sijbke x zal. Aalke. Wubbe Abels x Janne beloven hun zoon mee te geven 2000 dalers. Sijbke Boeles geassisteert met sijn soon en swagers belooft zijn dochter 800 dalers. Dedingsluiden bruidegom: Wubbe Abels vader, Janken Wubbes moeder, Johan Abels. Dedingslieden bruid: Sijbke Boeles vader, Boele Sijbkens broer, Harmen Wibbes, Aise Oomkes, Auke Tiabbes gehuwd met Wupcke Sijbkes, geboren te Blijham ± 1613, overleden te Vlagtwedde voor 1641, dochter van Sijbke Boelems en Aalke N.N.

2. Jan Wubbes op't Eefsinck, geboren te Vlagtwedde ± 1621, overleden te Veele in juni 1666. Gehuwd te Vlagtwedde in 1647. Gebeurtenis (gezin): huwelijkscontract opgemaakt 21 aug 1647 met Gebcke Frericks Eefsingh, geboren te Veele ± 1625, overleden te Veele 9 januari 1708, dochter van Frerick Harms Eefsingh en N.N. Geerts Stroedingh (Wegman V2 Eefsingh (Veele, nr. 7):

12-06-1647: Jan Wubbens heeft voor die copulatie bij sijn huisvrouw Gebbeke een kindt overgewonnen, deswegen is deselve verdragen op 7 Car. gld. 7-0-0.

12-05-1656: Gecompareerd Jan Wubbes op 't Eeffsinck x Gebbe Frerix echteluiden tot Veele woonachtig ter eenere en Jan Doedes x Taelcke Frerix tot Groningen wonende ter andere sijden. Overeenkomst ‘wegen TAelcke haer boedell, soo haer door haer vaeder Frerick Eefsinck in de hijlixcontracten van voorgeroerte Jan ende Gebbe den 21 Augusti 1647 toegeschreven, waervan oick voor desen den 1 8bris 1651 een papijren accord onder comparanten opgericht is, door desen verclaerende, dat het boedell van Taelcke is ter somma van dusent embder gulden, met oick het volle kiste als een kollens bedde, eenen linnen bedde, twe kussens, twe poelen, veer bedde laeckens met twe kussen buiren ende een beste kliedt, welcke volle kiste exempt het linnen bedde voldaen en betaelt is, en van de 1000 Embder gulden, redes 633 Embder gulden, 7 st. 7 pl. voldaen ende erlecht sijn. Bekennen Jan Doedes ende Taelcke Frerix nae genotene voldaet van 't resterende van haer vaederlijcke arffenisse als oick het Eefsinge arve te ewigen dagen afgeboedelt ende affgekofft te sijn.’

12-05-1660: Insaken Berent Jolingh ende Geert Hilweringh tegen de buirmester ende ingesetenen van Veelle, waervoor Wubbo Coops, Harmen Luiringh, Jan Eefsingh en Jan Broers betreffende weiderij op de veeler Markegronden.

03-01-1662: Huwelijkscontract te Ellersinghuizen tussen Wupke Engels, oudste dochter van Engel Wubbes x Hidde Eefsinck en Elso Altinck. Dedingsluiden bruid: Engel Wubbes - vader / Jantjen Wubbes / Freick Eefsinck / Jan Abels / Jan Eefsinck / Harm Alverinck / Jan Wubbes / Boelman Eelsinck / Jacob Decker / Nanne Stroedinck.
?-06-1666: Grafschrift op een zerk in de Vlagtwedder kerk: Zie onderstaand 'Grafschrift 1'.

3. Rixte Wubbes Abels, geb. te Vlagtwedde ± 1629, ovl. voor 14 okt 1692, (betaald voor graf) met: Boelman Wubbes Eelsingh.

Grafschrift 1:

Grafschrift 2:

Grafschrift 3:

Grafschrift 4:

Begraafplaatsen

Vlagtwedde heeft drie begraafplaatsen. Aan de Kerkstraat 1 ligt het kerkhof van de Nederlands Hervormde kerk Vlagtwedde, de gemeentelijke begraafplaats ligt aan het Vledderkamp en de Joodse begraafplaats ligt een de S.W. de Clercqweg 3, 9541 XC te Vlagtwedde.

Lijst van predikanten [4]:

Kerk van Vlagtwedde. Rijksmonument nr. 37466. Foto: Gouwenaar, Rijksdienst voor Cultureel erfgoed, 29 augustus 2008. Licentie: Publieke Domein.

Noten, bronnen en referenties:   1. N.B. Sinds 1883 niet meer aanwezig. Vermeld: RAG, Archieven hoge justitiekamer, inv. nr. 685, 23 mei 1704. Zie: GVA, 1891, blz. 92, 94. GDW, blz. 702, nr. [3897]. 2. Monumenten in Nederland, deel 4. (1998) Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Zwolle: Waanders. ISBN 90 400 9258 3. 3. Plas, Harm en Wim Religieus erfgoed in Groningen: Oude kerken in de Ommelanden (2008) Profiel, Bedum. ISBN 978 90 5294 411 1. 4. Hervormde Gemeente Vlagtwedde. 5. 'Het Traktaat van Reductie' is een verdrag dat op 23 juli 1594 is gesloten. De stad Groningen is eeuwenlang een zelfstandige bestuurseenheid geweest met de allure van een vrije rijksstad in het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie. De stad heeft deze positie nooit formeel verworven maar omdat het gezag van de leenheer, de bisschop van Utrecht zeer zwak is geweest, gedraagt de stad zich als een stadstaat. De stad heeft stapelrecht en de stedelingen proberen de Ommelanden te domineren. De Ommelanders verweren zich daartegen wat eeuwenlang tot gewapende conflicten heeft geleid. 6. Wikipedia, geraadpleegd 28 februari 2021. 7. Pathuis/Alma, GDW, Groninger Gedenkwaardigheden.

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe. Hoogeveen, 31 maart 2021. Revisie: 27 april 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga. ↑ Top